صنایع دستی فلزی یک هنر قدیمی در ایران است که دارای انواع مختلفی میباشد بسته به جنس فلز ، نوع هنر و کار انجام گرفته بر روی فلز به زیر گروه هایی نقسیم بندی میشود .یکی از کارهایی که به عنوان هنر برجسته از گذشته تا کنون بر روی فلز انجام مبشود هنر قلم زنی است
هنر قلمزنی با استفاده از ابزار خاصی که دارد یک فلزبا ترکیب ساده را به یک هنر طریف تزئینی تبدیل میکند . بیشترین فلزهایی که برای قلمزنی در صنایع دستی فلزی کاربرد دارد شامل : طلا ، نقره مس ، برنج میباشد . نقشهایی زیبا و ماندگار شمل نوشتار ، تصاویر و نقش و نگار های اسلیمی است . قلمزنی بر روی فلز یعنی حکاکی بر روی فلز . قَلَم‌زنی عبارت است از تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره، برنج یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی. قلمزنی یکی از رشته‌های هنرهای سنتی ایران است که در دسته‌بندی، در رده هنرهای صناعی و در گروه فلزکاری قرار دارد. قلمزنی روی مس. ساختن اشیاء با فلز مس، برنج، نقره و… به روش سرد را «دواتگری» گویند، این هنر با سابقه چندین هزار ساله خود؛ در دوران هخامنشیان رواج یافت و در دوره ساسانیان به اوج خود رسید.
امروزه برای قلمزنی نخست داخل یا زیر ظرف یا سینی مورد نظر را که معمولاً از جنس نقره یا طلا است از محلول قیر و گچ پر می‌کنند تا سروصدای قلم کمتر به گوش برسد و همچنین مانع از سوراخ شدن ظرف در حین کار شود. سپس نقش مورد نظر را روی ظرف رسم کرده و قلم مناسب را انتخاب کرده و روی سطح ظرف قرار می‌دهند و با چکش بر انتهای قلم می‌کوبند تا شیارها و نقش‌ها با تغییر شدت ضربه روی ظرف ایجاد شوند.
قلم‌های این هنر متنوع هستند و نام‌های خاص خود را دارند مانند قلم سایه و قلم نیم‌بر. پس از ایجاد نقش‌ها، قیر را جدا می‌کنند و روی شیارها گرده زغال می‌ریزند و روی ظرف را با روغن جلای سیاه می‌پوشانند. به این ترتیب نقش‌های قلم‌زده شده به شکل خط‌هایی تیره و مشخص دیده میشود.
نمونه‌ای از هنر قلم زنی استان مرکزی که یک بادیاب (بادیه، جام بزرگ پایه‌دار، سنگاب) مسی بود که توسط محمدمهدی باباخانی طراحی وقلمزنی شده در ورودی سازمان جهانی مالکیت فکری در سوئیس قرار دارد.
از اساتید بنام این رشته که در قرن ۱۳ و ۱۴ هجری شمسی می‌زیسته میتوان به تقی پشوتن ملقب به خیام اشاره کرد. ایشان کارهای خود را بر روی سینی انجام می‌دادند و با سیاه قلم و اشعار خیام مزین می نمودند. از جمله شاگردان ایشان استاد علی ظریفی می‌باشند.
از مهترین شهر هایی در جهان که معروف به قلمزنی بر روی صنایع دستی فلزی میباشد میتوان به شهر اصفهان اشاره کرد
قلمزنی در اصفهان
قلم زنی، هنری اصیل با نقوشی خاص صنایع دستی فلزی اصفهان
یکی از پر رونق‌ترین رشته های صنایع دستی اصفهان قلم زنی است که محصولات نقره ای، مسی و برنجی را با نقوش خاصی می آراید. هنرمندان با ابزاری خاص و وارد کردن ضربات بر روی سطوح مختلف نقش گل و مرغ، اشعار زیبای فارسی و یا آیات و احادیث را حک می کنند تا زیبایی محصولات خود را به رخ بینندگان بکشند.
ابزار کار قلمزنی در تولید و ساخت صنایع دستی فلزی
ابزار کار هنرمندان این رشته به دو دسته تقسیم میشود: یک دسته از ابزاری مانند: دستگاه خم کاری، سندان، موتور فرچه، کوره برقی و چکش که در مرحله ساخت محصولات مورد استفاده قرار می‌گیرد و دسته دیگر ابزاری مانند: دستگاه قیرآب کنی، پرگار، چکش و انواع قلم آهنی که در مرحله قلم زنی مورد نیاز است.
مشبک فلز (مشبک کاری) در صنایع دستی فلزی
یکی دیگر از هنرهای تزئینی و کاربردی ایران «مشبک فلز» است. این هنر در دوره سلجوقیان از رواج و اهمیت خوبی برخوردار بود و هنرمندان آن دوره با مهارت زیادی ظروفی نظیر شمعدان و عود سوز را به شکل پرندگان و حیوانات می‌ساختند.
هنر مشبک کاری در واقع یکی از صور تزئین روی ظروف فلزی است که به صورت بریده شدن زمینه نقش‌ها میباشد که علاوه بر ظروف مسی، روی ظروف نقره نیز کار میشود. در مشبک کاری نقره، صفحه نقره که طرح روی آن انداخته شده را به وسیله اره موئی می‌برند و به وسیله چکش چوبی، روی آن را صاف می‌کنند.
در هنر مشبک کاری فلز، فضای منفی طرح مورد نظر خارج (در آورده) میشود تا طرح اصلی به صورت پنجره یا مشبک بر سطح شئ مورد نظر باقی بماند. عمل برداشتن قسمت‌هایی از طرح یا مشبک کردن فلز، معمولا چناچه ذکر شد با کمک اره مویی یا سمبه‌های تیز انجام می‌گیرد. عمده تولیدات آن اصفهان است و در استان آذربایجان شرقی، زیورآلات و تابلوی اسماء متبرکه بیشتر تولید میشود.
حکاکی روی فلز
این عمل بیشتر بر روی فلز نقره صورت می‌گیرد و هنرمند با اثر خود به آن قدر و قیمت می‌بخشد. در این عمل بر خلاف قلم زنی که نقوش به طور برجسته یا فرو رفته است، نقوش کاملا برجسته میباشد و معمولا هنرمند به وسیله ابزار خاص که «منقاش» گفته میشود، قسمت‌هایی از فلز را از سطحی که طرح در آن نقش بسته می‌خراشد و از روی فلز برمی‌دارد. از جمله آثار تولیدی میتوان به آئینه و شمعدان، قاب عکس و... اشاره کرد. استان آذربایجان شرقی در زمینه حکاکی روی نقره یکی از مهم‌ترین مراکز فعال کشور است به طوریکه در سال 1387 هنرمند این استان موفق به اخذ نشان مهر اصالت یونسکو در رشته حکاکی روی نقره گردید.